قسمت سوم تاریخچه بازی‌های رومیزی
نویسنده: پیتر عطیا (فطر Attia)
مترجمین: راضیه اخباری، فاطمه اخباری و ریحانه جارچی‌زاده
در سومین مقاله از تاریخچه بازی‌های رومیزی به بررسی بازی‌های بعد از میلاد تا آغاز سده بیستم میلادی می‌پردازی و تاریخچه بازی‌هایی همچون شطرنج و مانکالا را به اشتراک می‌گذاریم.
بازی‌های تافل [۱] و تولد شطرنج
(۴۰۰ سال بعد از میلاد)
بازی‌های تافل یک گروه از بازی‌های رومیزی استراتژیک آلمانی و سلتیک است که روی صفحه شطرنجی با دو دسته شامل اعداد نامساوی بازی می‌شود.
علی‌رغم اینکه اندازه صفحه بازی و تعداد مهره‌ها متفاوت است، مهره‌های طرفین در همه بازی‌ها دارای نسبت یک به دو است که یازیکنی که مهره‌های کمتر را در اختیار دارد، یک مهره‌ی شاه دارد که از وسط (مرکز) زمین شروع به بازی می‌کند. هدف شاه آن است که به حاشیه‌ی صفحه یا گوشه‌ها بگریزد، در حالی که هدف حریف با مهره‌های بیشتر آن است که شاه را دستگیر کند. نیروی مهاجم مزیت طبیعی در شروع هر بازی را داراست. به نظر می‌رسد که این بازی جنبه‌های فرهنگی را با تقلید از موفقیت حملات وایکینگ‌ها نشان می‌دهد. بازی تافل به هرجایی که وایکینگ‌ها سفر کرده‌اند، شامل ایسلند، بریتانیا، ایرلند و لاپلند راه پیدا کرده است. چندین روش این بازی در بسیاری از کشورهای اروپای شمالی بازی شده است. فرض بر این است که تافل به شکل دیگری به نام چاتورانگا [۲] درآمده است. چاتورانگا یک بازی استراتژیک قدیمی هندی است که در امپراطوری گوپتا [۳] در حدود قرن ششم پس از میلاد به وجود آمد. در قرن هفتم در سلسله ساسانی ایران به شکل شطرنج درآمد که بعداً به شکل چِس [۴] به اروپای اواخر قرون وسطا رسید.
صفحه چاتورانگا
چاتورانگا روی یک صفحه غیر شطرنجی ۸*۸ به نام آشتاپادا [۵] بازی می‌شده است. صفحه بازی گاهی نشانه‌های خاصی داشته که معنی آنها امروزه نیز ناشناخته باقی مانده است. بعد از آن و در برهه‌ای کوتاه، بازی به شکل اروپایی خود یعنی شطرنج تبدیل شد که روی صفحه مشابه خانه ۸*۸ بازی می‌شود. قدیمی‌ترین شواهد شطرنج در ایران دوره ساسانیان در حدود سال ۶۰۰ بعد از میلاد یافت شده است. این‌گونه نظریه‌پردازی شده است که تاجران مسلمان با شطرنج زینتی پادشاهان به بنادر اروپایی رفتند همانطور که قبل از آن شطرنج را به دست آورده بودند. این بازی حداقل از طریق سه مسیر به اروپای غربی و روسیه رسید که اولین آنها در قرن ۹ میلادی بود. تا سال ۱۰۰۰ بازی در تمامی نقاط اروپا گسترش یافته بود. در قرن دهم این بازی به وسیله مورها به شبه جزیره‌ای برین معرفی شد، و در یک نسخه خطی معروف قرن سیزدهمی بازی‌هایی شامل شطرنج، تخته نرد و تاس به نام لیبرو دولوس ژوگوس [۶] توصیف شده است.
حدود سال ۱۲۰۰، قوانین شطرنج در جنوب اروپا شروع به تغییر کرد و حدود سال ۱۴۷۵، چندین تغییر اساسی بازی را به شکل امروزی آن درآورد. این قوانین جدید برای حرکات اصلی و پایه در ایتالیا و اسپانیا وضع شد. حالا سرباز می‌توانست دو خانه رو به جلو در حرکت اول خود را داشته باشد، در حالی که فیل و شاه توانایی حرکت امروزی خود در صفحه شطرنج را به‌دست آوردند. شاه تا آخر قرن دهم جایگزین مهره‌ی قدیمی‌تر وزیر و تا قرن ۱۵ ام به قدرتمندترین مهره‌ی شطرنج تبدیل شد. نتیجتاً شطرنج امروزی با نام «شطرنج پادشاه» و یا «شطرنج شاه دیوانه» خوانده می‌شد. این قوانین جدید به سرعت در سرتاسر اروپای غربی گسترش یافتند. قوانین مربوط به پات شدن حریفان در اوایل قرن ۱۹ ام میلادی نهایی شد. نتیجه این تغییر قوانین، همان چیزی است که شطرنجی که ما امروزه بازی می‌کنیم را استاندارد کرده است. در طول عصر روشنفکری، به شطرنج به عنوان وسیله خودسازی نگاه می‌شد. حتی بنجامین فرانکلین مقاله‌ای به نام «اخلاق شطرنج» در سال ۱۷۵۰ نوشت. او در این مقاله اظهار کرده است: «بازی شطرنج صرفاً یک سرگرمی بیهوده نیست؛ چندین شاخه بسیار ارزشمند ذهن، که در طول زندگی انسان بسیار مفید است، در این بازی به کار گرفته شده و توسط آن تقویت می‌شود؛ تا برای هر حالتی آماده باشیم؛ چرا که زندگی نوعی شطرنج است؛ که معمولاً در آن امتیازاتی کسب می‌کنیم و رقبا و مخالفانی داریم که می‌بایست با آنها مقابله کنیم. تنوع گسترده‌ای از اتفاقات خوب و بد برایمان می‌افتد که تا حدودی تأثیر احتیاط و خواست آن است. بنابراین با بازی کردن شطرنج ممکن است این‌ها را یاد بگیریم.»
خیل زود بعد از آن شطرنج در مدارس بازی شد و کلوب های شطرنج نیز دایر شدند. با اینکه شطرنج به طور رسمی در المپیک نیست، به عنوان یک ورزش توسط کمیته بین‌المللی المپیک [۷] به رسمیت شناخته می‌شود. حتی شطرنج المپیاد خود را دارد که هر سال به صورت رویداد تیمی برگزار می‌شود. اغلب کشورها نیز یک سازمان ملی شطرنج دارند که در بیشتر آنها با عنوان فدراسیون شطرنج شناخته می‌شوند.
اولین شواهد مانکالا [۸]
(۷۰۰ سال پس از میلاد)
مانکالا معمولاً به عنوان یک بازی خاص نام برده می‌شود، با این حال در واقع یک سبک بازی است. این خانواده بازی‌های رومیزی در جای جای جهان بازی شده و به عنوان بازی‌های کاشت [۹] و یا بازی «بشمر و بگیر» که بازی را توصیف می‌کند، از آنها یاد می‌شود.
کلمه‌ی مانکالا از کلمه عربی نقل می‌آید و نقاله [۱۰] در عربی به معنای حرکت کردن می‌باشد. بیش از ۸۰۰ اسم از بازی‌های سنتی مانکالا شناخته شده و تقریباً ۲۰۰ بازی اختراع شده، د این سبک بازی توصیف شده‌اند. با این وجود، برخی اسم‌ها، به یک بازی واحد برمی‌گردند، در حالی که برخی دیگر برای بیش از چند بازی استفاده می‌شوند. حتی در بخش‌هایی از ایران، همچون خوزستان این بازی بسیار مورد توجه ساکنان قرار گرفته که به انواع نام‌ها از جمله چال چالک شناخته می‌شود.
بیشتر بازی‌های مانکالا یک روش بازی عمومی مشترک دارند. بازیکنان با قراردادن تعداد معینی از دانه‌ها که برای هر بازی خاص نوشته شده‌اند، در هر گودال از صفحه بازی، بازی را شروع می‌کنند. هر بازیکن می‌بایست سنگ‌های خود را بشمارد تا برای بازی نقشه داشته باشد. یک نوبت شامل برداشتن دانه از گودال، کاشتن دانه (قرار دادن یک دانه در گودال بعدی و به ترتیب در گودال‌های پشت سرهم) و گرفتن بر اساس وضعیت بازی می‌باشد. عبارت انگلیسی بشمر و بگیر که گاهی برای توصیف بازی به کار می‌رود، به علت این نوع بازی کردن است.
یک صفحه مانکالا معمولاً از مواد متفاوتی ساخته شده است که شامل یک سری سوراخ به صورت ردیفی معمولاً دوتایی و چهارتایی است (امروزه رایج‌ترین نوع مانکالا با شش حفره برای هر بازیکن، بازی می‌شود). مواد سازنده شامل گل و دیگر مواد شکل پذیر هستند. بعضی بازی‌ها اغلب با سوراخ‌های حفر شده در زمین یا کنده شده در سنگ بازی می‌شوند. «تورفتگی»، «گودال» یا «خانه» نام‌هایی هستند که به حفره‌ها اطلاق می‌شوند. گاهی دو سوراخ بزرگ در انتهای صفحه با نام «انبار» برای نگه داشتن مهره‌ها وجود دارد. مهره‌های بازی شامل دانه‌ها، لوبیا، سنگ، پوسته‌های گاوی، نیم تیله یا دیگر شمارنده‌های بدون تمایز کوچک هستند؛ که داخل سوراخ‌ها قرار گرفته یا در طول بازی انتقال می‌یابند. هدف بیشتر بازی‌های منکالا دو یا سه ردیفی، گرفتن سنگ بیشتر نسبت به حریف است. در بازی چهار ردیفه شخص معمولاً سعی می‌کند تا رقیب را بدون توانایی برداشتن حرکت قانونی و گاهی گرفتن تمام شمارنده‌های در ردیف جلویی باقی بگذارد. در شروع نوبت هر بازیکن، یک سوراخ همراه با دانه‌هایی که در اطراف صفحه بازی کاشته خواهند شد، انتخاب می‌کند. این انتخاب اغلب محدود به سوراخ‌ها در سمت فعلی بازیکن روی صفحه بازی و همچنین سوراخ‌هایی با حداقل تعداد مشخص دانه‌هاست. طی فرایندی که به عنوان «کاشت» شناخته می‌شود، همزمان با حرکت چرخیدن به دور تخته بازی، همه‌ی دانه‌های یک سوراخ یکی یکی به سوراخ بعدی انداخته می‌شوند. کاشتن نامی مناسب برای این حرکت است؛ چرا که بسیاری از بازی‌ها به شکل سنتی با دانه‌ها بازی می‌شوند. قراردادن دانه‌ها در یک دور در حفره‌های مختلف عمل کاشت نامیده می‌شود. اگر عمل کاشت با انداختن آخرین دانه متوقف شود، بازی یک دور در نظر گرفته می‌شود. اولین شواهد وجود این بازی، تکه‌های تخته‌ی سفالی و تکه سنگ‌های متعدد پیدا شده در منطقه‌ی آکسومیت [۱۱] در ماتارا [۱۲] و یها [۱۳] در اتیوپی هستند. باستان شناسان قدمت این تکه‌های کشف شده را بین قرن ششم و هفتم میلادی تخمین زده‌اند. این‌گونه که به نظر می‌رسد این بازی ممکن است به وسیله Giyorgis از Ge’ez در متن اسرار آسمان و زمین در قرن ۱۴ میلادی ذکر شده باشد، جایی که او به یک بازی با نام qarqis اشاره کرده است. البته این طور به نظر می‌رسد که این اصطلاح می‌تواند برای هر دو بازی مانکالا (Gebet’a) و شطرنج اتیوپی (Sant’araz sent’erazh) به کار رفته باشد.
تابلوهای گودال احتمالاً صفحه بازی مانکالا بوده است
با توجه به شباهتی که برخی از جنبه‌های بازی به فعالیت‌های کشاورزی دارد و عدم نیاز به تجهیزات و وسایل خاص و تخصصی برای انجام بازی، این گمان می‌رود قدمت مانکالا به آغاز تمدن باز می‌گردد. با این حال شواهد بسیار کمی برای تأیید این موضوع وجود دارد که قدمت آن بیش از ۱۳۰۰ سال باشد.
پیش از این مقاله و فیلم آموزشی در خصوص یکی از رایج‌ترین نوع بازی مانکالا بر روی سایت و صفحه اینستاگرام سازمان دانشجویان جهاددانشگاهی قرار گرفته است که از اینجا می‌توانید به این صفحه دسترسی پیدا کنید.
منبع:
https://brewminate.com/the-full-history-of-board-games
[1] Tafl
[۲] Chaturanga
[۳] Gupta Empire
[۴] Chess
[5] Ashtapada
[6] Libro de los juegos
[7] Olympics
[۸] Mancala
[9] Sowing
[10] naqala
[۱۱] Aksymit
[۱۲] Matara
[۱۳] Yeha
مطالب گذشته در ارتباط با تاریخچه بازی‌ها
نظر شما :