آگاه شویم و آگاهی ببخشیم

روز جهانی مبارزه با کار کودکان روزی است که برای افزایش آگاهی و فعالیت در زمینه‌ی جلوگیری کار کودکان که از سوی سازمان بین‌المللی کار (ILO) پیشنهاد شده است. این پیشنهاد نخستین بار در سال ۲۰۰۲ و پس از تصویب کنوانسیون حداقل سن کار (۱۹۷۳) و کنوانسیون بدترین شکل‌های کار کودکان صورت گرفت.
سازمان بین‌المللی کار، از سال ۲۰۰۲ بر گستره جهانی کار کودک و اقدامات و تلاش‌های مورد نیاز برای محو آن تمرکز کرد. روز جهانی مبارزه با کار کودکان هر ساله در ۱۲ ژوئن (۲۲ خرداد) گرامی داشته می‌شود. هدف از این گرامی داشت، برانگیختن توجه و تلاش همه‌ی افراد و نهادها نسبت به مسئله‌ی کار کودکان بوده، تا گامی حداقلی برای جلوگیری از کار کودکان به هر شکلی برداشته شود.
در این روز دولت‌ها و نهادهای محلی، جامعه مدنی و جهانی، کارگرها و کارفرمایان گرد هم جمع می‌شوند تا مشکل کودکان کار را مطرح کنند و راه حل‌هایی برای کمک به آن‌ها پیشنهاد کنند. مقابله با کار کودک، مستلزم همکاری دولت‌ها، کارفرمایان و سازمان‌های کار، جامعه مدنی و میلیون‌ها انسان از سراسر جهان است تا بتوان اقدام مؤثری را برای کمک به کارگران کودک انتظار داشت.

کودک کیست و به چه کسی کودک کار گفته می‌شود؟
کودک به انسان خردسال (دختر و پسر) گفته می‌شود که مطابق کنوانسیون حقوق کودکِ سازمان ملل متحد، به هر انسانی که زیر هجده سال تمام باشد گفته می‌شود. مگر اینکه مطابق قانون حاکم بر آن شخص، سن کمتری برای رشد او مقرر شده باشد. پیمان جهانی حقوق کودک، یک پیمان‌نامه بین‌المللی است که برای دفاع و حمایت از حقوق کودکان تهیه شده است.
ماده ۳۲ پیمان‌نامه حقوق کودک می‌گوید، کودک باید در برابر هر کاری که رشد و سلامت او را تهدید می‌کند، حمایت شود و دولت‌ها باید حداقل سن کار و شرایط کار کودکان را مشخص کنند. همچنین ماده ۲۷ پیمان‌نامه تاکید می‌کند، کودکان باید از سطح زندگی که تامین کننده رشد جسمی، ذهنی و اجتماعی آنها است، برخوردار شوند.
کودکان کار به کودکان کارگری یا فقیری گفته می‌شود که عموماً به‌دلیل مشکلات اقتصادی به‌صورت مداوم و پایدار به خدمت گرفته می‌شوند. این کودکان به چند دسته تقسیم می‌شوند. دسته‌ای از آنها در خیابان‌ها کار می‌کنند و آخر شب‌ها به خانه بازمی‌گردند و احتمالاً به مدرسه می‌روند و لزوماً در دام بزهکاری نمی‌افتند. گروهی دیگر از رفتن به مدرسه و تجربه‌ی دوران کودکی بی‌بهره هستند و ارتباط‌شان با خانواده در شرف قطع شدن است و سلامت روحی و جسمی آن‌ها را تهدید می‌شود. زمینه‌ی بزهکاری برای این دسته فراهم‌تر است. گروهی دیگر به مدرسه نمی‌روند و همراه خانواده‌ی خود در خیابان‌ها زندگی می‌کنند. گروه دیگر هم از اساس بی‌خانواده هستند و در خیابان رشد می‌کنند و ناگزیر تن به کار می‌دهند.
کودکان کار براساس دو فاکتور به صورت رسمی در کشورهای مختلف تعریف می‌گردند. نوع کار و حداقل سن مناسب برای آن کار. عموماً به کودکی یک کودک کار گفته می‌شود که مشغول به فعالیتی باشد که برای سلامت فیزیکی، روانی، اجتماعی، اخلاقی و شخصیتی کودک مضر باشد و با تحصیل کودک تداخل پیدا کند.
سن مناسب برای هر شغل و کاری بر اساس آثار آن کار بر سلامت و رشد کودک تعیین می‌گردد. بر این اساس، قرارداد شماره ۱۳۸ سازمان بین‌المللی کار، برای مشاغل مختلف یک حداقل سن را تعیین کرده که اگر کودکی که سنش پایین‌تر از این سن است مشغول به فعالیت در آن شغل باشد، آن کودک یک کودک کار در نظر گرفته می‌شود.
موضوع کودکان کار موضوع نسبتاً پیچیده‌ای است و عوامل گوناگونی در به‌وجود آمدن و تداوم آن اثر گذار است. ساختار خانواده، فقر، تغییرات اقتصادی ناگهانی ناشی از جنگ و مسائل نوپدیدی چون کرونا، بالا بودن هزینۀ تحصیل و نظام آموزشی نادرست، از جمله عوامل اصلی و مهمی است که بر موضوع کودک کار تاثیر جدی می‌گذارد.

انواع کار کودکان چیست؟
کار کودکان بسیار معمول است و می‌تواند شامل کار در کارخانه، معدن، کشاورزی، کمک در کسب‌وکار والدین، داشتن کسب‌وکار شخصی (مانند فروش غذا) یا کارهای نامتعارف باشد. ناپذیرفتنی‌ترین شکل‌های کار کودکان استفاده نظامی از کودکان و تن‌فروشی کودکان است. موارد کم‌تر جنجالی و معمولاً قانونی (با بعضی محدودیت‌ها) شامل کار کشاورزی در ایام تعطیلی مدرسه (کار فصلی) و کسب‌وکار خارج از ساعات مدرسه است.
مطابق قوانین در ایران، کار کودک زیر ۱۵ سال ممنوع و جرم است. کارگر بین ۱۵ تا ۱۸ سال کارگر نوجوان نامیده می‌شود که با رعایت مقررات مواد ۸۰-۸۴ قانون کار می‌تواند به کار گرفته شود. به کارگیری کارگران نوجوان در مشاغل سخت به‌ترتیب مقرر در «آیین‌نامه اجرایی قانون تصویب کنوانسیون ممنوعیت و اقدام فوری برای محو بدترین اشکال کار کودک» ممنوع است.

چه آسیب‌هایی کودکان کار را تهدید می‌کند؟
کار کردن ممکن است تأثیرات درازمدت جسمی و روانی بر کودکان بگذارد و می‌تواند باعث ضایعات جبران‌ناپذیری در کودک شود که منجر به ناتوانی دائمی شود. کودکانی که درگیر چنین فعالیت‌هایی هستند، به اقتضای ساعات کاری طولانی و مواجهه با استرس‌های جسمی، اجتماعی و روانی، از بالقوه‌ها و از کودکی خود محروم می‌شوند. عدم بهره‌گیری از آموزش و تحصیل علم و فن، قدرت رقابت با سایر کودکان در ایجاد یک زندگی سالم را هر چه بیشتر از این کودکان سلب می‌کند.
کار کودک سوای این‌که برای رشد کامل شناختی و اجتماعی کودک زیان‌آور است، گاهی باعث بد رفتاری‌های جسمی و روانی با او نیز می‌شود. درآمد کم، مسئولیت زیاد و محروم شدن از تحصیل همه در پایین آوردن منزلت و عزت نفس کودکان کار سهم دارند. یک مطالعه در کنیا در نایروبی نشان داد که ۹۰ درصد از ۵۰۰ کودک ۶ تا ۱۵ ساله‌ای که در منازل کار می‌کردند، از آشفتگی‌های شدید روانی رنج می‌بردند، سن‌شان بیشتر از آن‌چه بودند را نشان می‌داد و دچار افسردگی و کاهش عزت نفس شده بودند.
کودکان کار در شرایط بسیار نامطلوب از نظر تغذیه، بهداشت و انجام کارهای خطرناک و حاد به‌سر می‌برند. این کودکان می‌توانند به‌راحتی بازیچه دست بزهکاران حرفه‌ای اعم از سارقین یا باندهای توزیع مواد مخدر، عوامل ایجاد خانه‌های فساد و … قرار گیرند. بر اساس آمار ارائه شده از سوی مینو محرز، رئیس مرکز تحقیقات ایدز ایران، «چهار تا پنج درصد از کودکان کار در خیابان به ایدز مبتلا هستند». همچنین بر اساس تحقیقات به‌عمل آمده، ۶۶ درصد کودکان خیابانی به بیماری عفونت‌های انگلی روده، ۱۰ درصد به عفونت‌های ادراری، ۹۶ درصد به پوسیدگی دندان و بیماری‌های لثه و ۲۴ درصد به عفونت‌های پوستی مبتلا هستند.

برخورد و رفتار مناسب با کودکان کار چیست؟
امکان دارد برخی به اشتباه تصورکنند که تمامی کودکان کار مجرم هستند، ممکن است که درصدی از آنان به راه‌های خلاف کشیده شده باشند اما اکثر آنان فعالیت مجرمانه نداشته و مجرم نیستند، بسیاری از آنان نان‌آوران کوچک خانواده‌شان هستند. باید به‌یاد داشت که هیچ کودکی، علل‌الخصوص کودکان کار، آن‌ها مسبب شرایط بدی که در آن قرار گرفته‌اند، نیستند. کودکان کار خیلی زود در شرایط کار و خشونت‌های جامعه قرار می‌گیرند، اما نباید از یاد برد که آنان کودک‌اند و مانند سایر انسان‌ها و کودکان حقوق و نیازهای چون حقق و نیاز به کودکی کردن دارند.
با تمام سختی‌هایی که این کودکان در زندگی خود تجربه می‌کنند، می‌توان با رفتار بهتر و معقولانه‌تر از رنج آن‌ها کاست. لزوماً این کودکان متکدی نیستند. شاید اولین چیزی که هنگام برخورد با یک کودک کار به ذهن افراد می‌رسد، حس ترحم باشد ولی طبق نظر فعالین حقوق کودک این رفتار مناسبی نیست. چرا که کودک به‌خوبی متوجه نگاه ترحم‌آمیز می‌شود و از این نگاه ترحم‌آمیز یا سوءاستفاده می‌کند یا آن نگاه ترحم‌آمیز او را از نظر روانی به شدت آزار می‌دهد. ممکن است بخاطر عدم آگاهی و عدم آموزش کافی ایجاد مزاحمت زیاد کنند، ولی باید اهتمام داشت که از خشونت نسبت به آنها پرهیز شود. حتماً نباید به آن چیزی که می‌خواهند تمکین کرد، ولی حتماً تا حد مقدور باید از خشونت در برابر این کودکان پرهیز کرد.
فعالین اجتماعی عموماً توصیه‌ای برای خرید کردن یا نکردن از این کودکان نمی‌کنند و این انتخاب را بر عهده‌ی خود افراد می‌گذارند که در این خصوص تصمیم بگیرند. اما به‌جد توصیه می‌شود اگر می‌خواهید از این کودکان خرید کنید، با او به‌عنوان یک فروشنده برخورد کنید. اگر قصد خرید از آن‌ها را ندارید خیلی قاطعانه به آن‌ها بگویید. لازم نیست از آن‌ها روی برگرداند، اخم یا توهین کرد. در هر صورت باید عزت و کرامت نفس آنان به‌عنوان انسان دارای حقوق حفظ شود.
بهتر است از زندگی و وضعیت معیشتی آن‌ها سوال پرسیده نشود چرا که معمولاً صحبت درباره وضع زندگی به آن‌ها احساس خجالت می‌دهد و نسبت به خانواده و وضعیت خود احساس سرافکندگی می‌کنند.
اگر با مواردی برخورد کردید که کودک دچار بدسرپرستی، خشونت یا سوء استفاده جنسی قرار گرفته بود حتماً به پلیس ۱۱۰ یا اورژانس اجتماعی به شماره‌ی ۱۲۳ اطلاع دهید.
در نهایت به‌عنوان توصیه آخر، باید به یاد داشت که مانند هر شخص دیگری باید از کودکار کار هم برای عکس گرفتن اجازه گرفت. یکی از رفتارهای نامناسب و غیراخلاقی‌ای که اخیراً در شبکه‌های اجتماعی زیاد دیده می‌شود، عکس گرفتن از کودکان کار و به اشتراک گذاشتن آن در فضای مجازی است. بهتر است از انجام این کار و انتشار تصویر این کودکان به‌طور جدی پرهیز کنیم.