کشف راز بازی باستانی پنجیکنت

مترجم: سیدعلی طباطبایی و علی علیزاده

مطالب مرتبط

معرفی بازی باستانی پنج خط (Five Lines)

معرفی بازی باستانی Chaturanga

هنرهای باستانی، پلی برای باخبر شدن از بازی‌های رومیزی

کشف راز بازی باستانی پنجیکنت
در مقاله مربوط به کوزه دوران ساسانیان، به این موضوع اشاره کردیم که تصاویری از کاسه باستانی دوره ساسانیان در شهر پنجیکنت یافت شده است. در مقاله امروز، به بررسی تاریخچه، آثار و نقاشی‌های دیواری این شهر باستانی و نقاشی‌ای که نشان‌دهنده بازی رومیزی تخته که زمانی جز کشورمان ایران بود، می‌پردازیم.

پنجاکنت یا پنجیکنت (Panjakent یا Panjikent)، شهری در استان سغد (یک تمدن باستانی در ایران) تاجیکستان در رودخانه زراوشان، با ۵۲.۵۰۰ نفر جمعیت می‌باشد. این شهر زمانی در سوگدیانا که شهری باستانی بود، قرار داشت. خرابه‌های این شهر قدیمی در حومه شهر امروزی می‌باشد.

ویرانه‌های باقی مانده از شهر پنجاکنت

تاریخچه
پنجاکنت باستان، شهری کوچک اما شکوفا از سغد در آسیای مرکزی پیش از اسلام بود که به پانچکانت (Panchekanth) معروف بود و در فارسی به معنای پنج شهر (دهکده) می‌باشد. نام قومی و سرزمینی «سغد یا سغدیان» از اوایل سلسله هخامنشی ایران (قرن ۶ قبل از میلاد) در تاریخ ذکر شده است. هخامنشیان چندین شهر و همچنین شهرهایی را در امتداد جاده باستانی ابریشم و در دره زرافشان تأسیس کردند. این شهر در قرن پنجم میلادی رشد کرد و بسیاری از متخصصان مانند بازرگانان و صاحبان زمین‌های معیشتی امرار معاش خود را در پنجاکنت انجام دادند. در سال ۷۲۲ میلادی، نیروهای مسلمان عرب شهر را محاصره و تصرف کردند. آخرین حاکم شهر «دیوشتیچ» به زرافشان بالا فرار کرد اما دستگیر و به اعدام محکوم شد.

برای حدود ۵۰ سال، پنجاکنت باستان توسط حاکمان جدید اداره می‌شد، اما در اواخر قرن هشتم، شهر در موقعیت فوقانی آن خالی از سکنه شد. بسیاری از ویرانه‌های باستانی شهر قدیمی، به ویژه معماری و آثار هنری شهر امروزه باقی مانده است. بوریس مارشاک (Boris Marshak)، باستان شناس روسی بیش از پنجاه سال را در حفاری ویرانه‌های پنجاکنت صرف کرد. وی حتی پس از استقلال تاجیکستان، به عنوان مدیر حفاری ویرانه‌های پنجاکنت، در طول سال‌های جنگ داخلی در تاجیکستان از ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷، در آنجا ماند. با همکاری نزدیک با دولت تاجیکستان، مارشاک از حفاظت و ادامه حفاری ویرانه‌های پنجاکنت اطمینان حاصل کرد. یکی از ویژگی‌های مهم این ویرانه‌ها، نقاشی دیواری است که جزئیات لباس و زندگی روزمره را نشان می‌دهد.

نقاشی‌های دیواری و آثار باستانی
نقاشی‌های دیواری زیادی از پنجیکنت کشف شده و بسیاری از آن‌ها اکنون در موزه Hermitage و موزه ملی آثار باستانی تاجیکستان در دوشنبه به نمایش گذاشته شده و رو به نابودی هستند. تأثیرات بسیار متنوعی در نقاشی‌ها به چشم می‌خورد: سبک‌های تزئینی یونان با روایت‌های ایرانی شاهنامه و چرخه حماسی رستم، صحنه‌های جشن و تصاویر مبارزات، تصویرهایی از ستارگان متناوب، فرقه‌های محلی با خدایان ایرانی و هندی از جمله این تاثیرات‌اند. رسم این نقاشی‌ها از قرن پنجم میلادی آغاز شد و در سال ۷۲۲ میلادی با حمله خلافت عباسی متوقف شد و بسیاری از آثار هنری در آن زمان آسیب دیدند یا از بین رفتند. روایت ایرانی شاهنامه و چرخه حماسی رستم از مهم‌ترین مجموعه‌های نقاشی دیواری در پنجیکنت است. رستم در نبردهای متعددی، چه در برابر دشمنان انسانی و چه در برابر اسطوره‌ها، نشان داده می‌شود. رستم قهرمان ایرانی، پادشاه اسطوره‌ای زابلستان، با جمجمه‌ای کشیده در نقاشی دیواری خود در قرن هفتم میلادی در پنجیکنت نشان داده شده است.

در مرحله بعدی، به بررسی نقاشی‌های دیواری موجود در این شهر می‌پردازیم. مهم‌ترین مضامین این نقاشی‌ها، اعیاد سلطنتی شامل چندین پادشاه با موضوعات مربوط به خود (به عنوان مثال، صحنه‌های جشن جهانی)، صحنه‌های شکار و همچنین مبارزات رستم، قهرمانان محلی و شخصیت‌های حماسی هند بود.. در بعضی از مکان‌ها، یک ردیف مجسمه کوچک نیز وجود داشت که روی یک نیمکت سفالی گسترده قرار گرفته بودند. این مجسمه‌ها حیواناتی را نشان می‌داد که یکدیگر را تعقیب می‌کردند یا صحنه‌هایی از افسانه‌ها و مثل‌ها را به تصویر می‌کشید. بنابراین، تمام نمایش‌های تصویری در سالن مرکزی به سه دسته تقسیم می‌شوند و نشان دهنده اهمیت آن‌ها برای سغدیان است. در دسته اول، جایگاه افتخار در طاقچه مرکزی مربوط به خدایان بود که چهره‌های آن‌ها از همه تصاویر بزرگ‌تر بود. در دسته دوم، یک مکان کم اهمیت‌تر به حصارهای کناری اختصاص داده شده که در آن تصاویر کوچک‌تر بودند. در دسته سوم نیز، که دارای کوچک‌ترین ابعاد بودند، نقاشی‌های دیواری را نشان می‌دادند که صحنه‌هایی از قصه‌های عامیانه و ژانرهای محبوب دیگر را به تصویر می‌کشد.

تصویری از دو مرد که در حال بازی تخته هستند

در یکی از این نقاشی‌ها، تصویر جالبی از بازی رومیزی تخته دیده می‌شود. در این نقاشی، دو مرد در حال بازی کردن تخته هستند و به نظر می‌رسد که با هم صحبت هم می‌کنند و برای هم کری هم می‌خوانند. وجود این تصویر، بار دیگر این موضوع را ثابت می‌کند که بازی‌های رومیزی و به خصوص بازی تخته قدمت و تاریخچه‌ای کهن در ایران و سایر کشورهای دنیا دارند و با تحقیق و جست و جو می‌توان اسناد دیگری نیز به دست آورد.
به طور کلی، چیدمان شهر سغد بی نظیر است و تزئینات آن نشان دهنده آشنایی سغدی‌ها با سنت‌های هنری و ادبی فرهنگ‌های مختلف از جمله ایرانی (پارسی)، یونان و هند می‌باشد.

برای اطلاع از اخبار مربوط به بازی‌ها و مطلع شدن از مقالات تازه می‌توانید به اینستاگرام ما به آیدی bazikhallagh مراجعه کنید.

منابع

https://iranicaonline.org/articles/panjikant#prettyPhoto
https://en.wikipedia.org/wiki/Panjakent
https://en.wikipedia.org/wiki/Penjikent_murals