نگاهی دقیق‌تر به بازی شطرنج
نویسنده: علی علیزاده
مطالب مرتبط
معرفی بازی باستانی Patolli (پاتولی)
معرفی بازی باستانی لیوبو (Liubo) (قسمت اول)
معرفی بازی باستانی لیوبو (Liubo) (قسمت پایانی)
معرفی بازی قدیمی و تاریخی Goose (غاز)
نگاهی دقیق‌تر به بازی «شطرنج»
در گذشته، در رابطه با تاریخچه بازی شطرنج و داستان آن در شاهنامه فردوسی، مطالبی را بیان کردیم که می‌توانید از این لینک، آن را مشاهده کنید. در مقاله امروز، نگاهی جزئی‌تر به این بازی بی‌نظیر می‌اندازیم.
بازی Chaturanga
شطرنج در دنیای امروز از چنان اهمیت و اعتباری برخوردار است که می‌توان آن را در کنار سایر علوم قرار داد. بنابراین جای شگفتی نیست، اگر در کشورهای متمدن شطرنج‌بازان را به دیده‌ی نوابغ و افراد استثنائی می‌نگرند و حتی به آنان درجات عالی علمی اعطا می‌کنند. اکنون که هرساله در سطح بین‌المللی مسابقات شطرنج به صورت‌های مختلف، از جمله انفرادی، تیمی، دانشجویان و حتی نابینایان برگزار می‌شود، با یک نگاه کلی می‌توان دریافت که پیشرفت یک کشور با توسعه و نفوذ شطرنج چندان با هم بی‌رابطه نیستند.
بازی Chaturanga
«شطرنج» یا «چترنگ (Chaturanga)» یک بازی دونفره است که بر روی صفحه شطرنج و با استفاده از مهره‌های شطرنج (شاه، وزیر، رخ، فیل، اسب و سرباز) انجام می‌شود. صفحه بازی شطرنج امروزی یک صفحه ۸×۸ و ۶۴ مربعی است. هر یک از مهره‌های شطرنج به شکل مخصوصی حرکت می‌کنند و قادر به زدن مهره‌های حریف نیز هستند. هدف این بازی مات کردن حریف است؛ یعنی ایجاد وضعیتی که شاه حریف هیچ راهی برای فرار نداشته باشد. همچنین بازی درصورت تسلیم اختیاری یکی از بازیکنان نیز به پایان می‌رسد؛ این اتفاق معمولاً وقتی می‌افتد که شکست اجتناب‌ناپذیر به‌نظر برسد. بازی شطرنج همچنین در چندین حالت ممکن است با تساوی ختم شود. بازی شطرنج به سه بخش شروع بازی یا گشایش، وسط بازی و آخر بازی تقسیم می‌شود که در هر یک از این مراحل، تاکتیک‌ها، استراتژی‌ها و سبک‌های متفاوتی به‌کار بسته می‌شوند. مهره‌های شطرنج دارای ارزش متفاوتی هستند و برای ثبت حرکات، با نمادهای ویژه‌ای نوشته می‌شوند. شطرنج دارای تاکتیک‌هایی ازجمله چنگال و آچمز و دارای جنبش‌ها و حرکات ویژه‌ای مانند حرکت قلعه، آن‌پاسان و ترفیع پیاده است.
قدمت این بازی به سده ششم میلادی در شرق هندوستان بازمی‌گردد. نوع اولیه شطرنج با نام سانسکریت چاتورانگا (Chaturanga) در امپراتوری گوپتا ابداع شد و در زمان حکومت خسرو انوشیروان ساسانی به ایران معرفی شد. شطرنج در ایران، با کمی تغییر در قوانین بازی، نام چَترَنگ را بر خود گرفت و با فتح قلمرو امپراتوری ساسانیان، توسط عرب‌ها در سراسر جهان اسلام رایج شد و «شطرنج» نام گرفت. ایرانیان و اعراب از قرن نهم میلادی، اروپا و روسیه را با شطرنج آشنا کردند؛ به همین دلیل در اغلب زبان‌های اروپایی نام این بازی برگرفته از واژه «شطرنج» یا «شاه» (مهره اصلی بازی) و نام بیشتر مهره‌ها هم برگرفته از نام‌های فارسی و عربی آن‌هاست. در اروپا، رفته‌رفته شطرنج دستخوش تغییراتی شد و با تغییر شکل حرکت برخی مهره‌ها پویایی و سرعت بازی افزایش یافت.
همچنین به طور مفصل در منابع دیگری آمده است که سفر طولانی شطرنج از چین آغاز شد. از هند، ایران، مصر و آندولس گذشت و طی جنگ‌های صلیبی به اروپا راه یافت. طبق روایتی دیگر، شطرنج پس از اختراع در چین به رومیان رسید و عرب‌ها در جنگ‌های صدر اسلام آن را از رومیان آموختند. اما آنچه مسلم است ایرانیان قبل از اعراب شطرنج را می‌شناخته‌اند. به گفته «لئوپولد دوسوسور»، شطرنج را چینیان در قرن دهم قبل از میلاد اختراع کردند و پادشاهان چین بدان عشق می‌ورزیدند؛ برخی آن را به «هوانگ‌شنگ» حاکم چینی منصوب کرده‌اند. او شطرنج را طی محاصره شهر «شن‌سی» در اردوگاه خود اختراع کرد تا سربازانش را در محاصره طولانی سرگرم نگه دارد. شطرنج در زمان خسرو انوشیروان از هند به ایران آورده شد. در شاهنامه می‌خوانیم که پادشاه هند سفرای خود را برای عرضه ی شطرنج به حضور خسرو فرستاد. هیچکدام از اطرافیان انوشیروان موفق به گشودن رمز آن نشدند مگر بزرگمهر، وزیر انوشیروان که رمز آن را کشف کرد. ایرانیان نام سانسکریتی شطرنج یعنی «چانورانگا (Chaturanga) را حفظ کردند که به معنای چهارباره و یا چهار عضو است. اما اسامی مهره‌ها و تاکتیک‌های حرکتی عوض شد. مانند شاه، وزیر (فرزین)، اسب (حصان)، قلعه(رخ)، سرباز(بیدق) و یا پیاده و پیل (فیل).
در مورد آشنایی اعراب با شطرنج، به نظر می‌رسد که شطرنج پس از فتح ایران به دنیای اسلام وارد شد. در دوره عباسیان شطرنج انتشار وسیعی یافت. در آن زمان شطرنج را بر روی پوستی قرمز رنگ به شکل مربع بازی می‌کردند. سپس شکل‌های دیگری مانند مستطیل و دایره به وجود آمد. اولین حرکات در شطرنج را (حدود ۱۰ حرکت اول)، «تعبیه» به معنای «تاکتیک شروع» می‌نامیدند و هر تاکتیکی نام مخصوص به خود را داشت و هر شطرنج‌بازی در به کارگیری یکی از این تکنیک‌ها معروف بود. در آن هنگام، وزیر مهره ضعیفی بود که به صورت ضربدر و فقط به اندازه یک مربع حرکت می‌کرد. فیل مانند اسب می‌پرید اما فقط به صورت ضربدری از خانه‌ای می‌گذشت و در خانه بعدی می‌نشست، سرباز تنها به اندازه یک خانه پیش می‌رفت و سایر حرکات همانند حرکات امروزی بودند. در زمان هارون‌الرشید شطرنج به اوج خود رسید. امین پسر رشید نیز بسیار به شطرنج علاقه‌مند بود و در هر سوی کشور افراد نابغه در شطرنج را می‌جست و بهترین ساعات عمر خود را هنگامی می‌دانست که به بازی شطرنج مشغول باشد. با سقوط بغداد به دست مغولان، مرکز شطرنج از بغداد به مصر و سوریه و از آنجا به آندولس و جنوب اروپا منتقل شد. در این دوران شطرنج به خصوص در میان مسلمانان شمال آفریقا رواج داشت. از شمال آفریقا، شطرنج به اسپانیا و ایتالیا راه یافت و بعدها جای خود را در کشورهای اروپایی باز کرد.
انواع شطرنج
شطرنج انواع مختلفی دارد که متداول‌ترین آن‌ها شطرنج استاندارد (یا کلاسیک)، شطرنج سریع و شطرنج برق‌آسا هستند؛ که در مسابقات رسمی انجام می‌شوند. همچنین در برخی مسابقات انواع دیگر شطرنج همچون شطرنج آرماگدون، شطرنج بولت، شطرنج سیامی و شطرنج ۹۶۰ هم برگزار می‌شوند. در «شطرنج سرعتی»، همه حرکت‌ها باید در زمان معینی انجام شوند که معمولاً هر بازیکن برای همه حرکات خود پنج دقیقه وقت دارد. این بازی توسط «جو مچیو» در سال ۱۹۹۱ اختراع شد. صفحه شطرنج سرعتی ۵×۶ است و در مجموع دارای ۳۰ خانه است و هر بازیکن دارای یک رخ، فیل، وزیر، شاه، اسب و ۶ سرباز جلوی آن‌ها است. این بازی قوانینی متفاوت با شطرنج استاندارد دارد. سرباز در نخستین حرکت خود فقط یک خانه می‌تواند به جلو حرکت کند؛ حرکات «ان‌پاسان» و «قلعه» در بازی وجود ندارند و اگر ۲۰ حرکت در بازی بدون زدن مهره‌ها و پیشرفت سرباز انجام شود، بازی تمام خواهد شد و بازیکنی برنده است که طبق امتیازات مهره‌ها، امتیازات مهره‌های درون زمینش بیشتر باشد. «شطرنج سیامی» یکی از محبوب‌ترین انواع شطرنج در جهان است. این بازی با دو تیم اجرا می‌شود که معمولاً هر تیم دارای دو بازیکن است. یکی از بازیکنان تیم با مهره‌های سفید بازی می‌کند و بازیکن دیگر تیم با مهره‌های سیاه در صفحه‌ای دیگر بازی می‌کند. زمان این بازی نیز مانند شطرنج سرعتی است و هر بازیکن باید در کمتر از پنج دقیقه همه حرکات خود را انجام دهد. همچنین گونه‌های دیگر شطرنج از این قراراند:
شطرنج قدیم یا شطرنج هندی که همان شطرنج امروزین است؛ با این تفاوت که در ایران سده‌های میانه فیل تنها دوخانه مورب و با جهش از روی مهره‌ها می‌توانسته حرکت کند و وزیر نیز تنها یک خانه مورب حق حرکت داشته است.
شطرنج طویل که شطرنج مستطیلی و شطرنج ممدود نیز نامیده می‌شده‌است. این شطرنج در صفحه‌ای ۴×۱۶ و با تاس بازی می‌شده است و قوانین خاص خود را داشته است.
شطرنج جوارحیه که در صفحه‌ای ۷×۶ بازی می‌شده و هر بخش به نام یکی از اعضای بدن انسان بوده است.
شطرنج تامه که در صفحه‌ای ۱۰×۱۰ بازی می‌شده است.
شطرنج رومی که صفحه‌ای مدور داشته و ۱۶ مهره در دور یک مرکز واحد چیده می‌شدند.
شطرنج حصون در صفحه‌ای ۱۰×۱۰ با چهارخانه اضافی در حواشی بازی می‌شده‌است و در هر طرف صفحه ۲۰ مهره قرار داشته‌است.
شطرنج تیموری
شطرنج کبیر یا شطرنج تیموری: این شطرنج ۱۱۲ خانه داشته (در صفحه‌ای ۱۰×۱۱) و در آن مهره‌های متعددی از قبیل شاه، وزیر، زرافه، شیر، شتر، نگهبان، دبابه، ارابه جنگی حضور داشته‌اند که در سه سطر در دو سوی صفحه چیده می‌شدند. در این شطرنج، پیاده جلوی مهره با پیاده دیگر متفاوت بوده‌است که هر پیاده می‌توانسته ارتقاء یابد (مثلاً پیاده شتر تبدیل به شتر شود)؛ پیاده شاه در صورت ارتقاء تبدیل به شاهزاده می‌شده‌است (در این صورت اگر شاه کیش و مات می‌شد، شاهزاده به جای او به سلطنت می‌رسید). در این شطرنج همچنین قواعدی برای تبادل اسرای جنگی وجود داشته‌است.
در هفته آینده، بازی «شطرنج ۹۶۰» را بررسی کرده و به بیان تفاوت آن با «شطرنج کلاسیک» می‌پردازیم.
برای اطلاع از اخبار مربوط به بازی‌ها و مطلع شدن از مقالات تازه می‌توانید به اینستاگرام ما به آیدی bazikhallagh مراجعه کنید.
منابع
https://www.beytoote.com/art/negah-gozashte/history-intellectual2-games.html
https://www.noofeh.com/buzz/
https://fa.wikipedia.org/wiki/
نظر شما :